Chợ Lớn được thành lập vào thế kỷ 17-19, khi cộng đồng người Hoa đến định cư và xây dựng thành phố thịnh vượng. Trong thời thuộc Pháp, Chợ Lớn là một thị trấn nhỏ tách ra từ Sài Gòn trước khi sáp nhập vào năm 1956. Ngày nay, khu vực Chợ Lớn tương ứng với các quận 5 và 6.
Chợ thường xuyên nhất là thương điếm Bình Tây (Chợ Lớn Mới) do Quách Đàm người Hoa xây dựng vào năm 1928. Diện tích chợ là 25.000 m2, có hình bát giác, gồm 12 cửa ra vào, có công viên rộng rãi để khách hàng nghỉ ngơi. Không có bức ảnh nào được chụp vào năm 1950, nhưng ngày nay nó cho thấy cấu trúc của khu chợ vẫn không thay đổi. Cuối năm 2016, chợ được hiện đại hóa, sửa chữa toàn bộ, hai năm sau mới đưa vào sử dụng. Trong chợ hiện có hơn 2.300 gian hàng, hàng năm có khoảng 120.000 lượt khách nước ngoài đến tham quan, mua sắm.
Ảnh chụp đầu thế kỷ 20 là chợ trung tâm cũ trước khi xây chợ lớn mới. Vị trí chợ cũ có thể so sánh với bưu điện quận 5. Nghe nói phía tây là chợ ghe ngo, thuận tiện. Chợ cũ tuy là nơi buôn bán sầm uất nhưng nhà cửa dột nát, không gian chật hẹp nên chính quyền cho xây mới Chợ Lớn (tức chợ Bình Tây) cho rộng và khang trang hơn. Năm 1895, là bưu điện đầu tiên của thành phố Chợ Lớn – đường Tổng Đốc Phương ngày nay (nay là Châu Văn Liêm). Khoảng năm 1930, bưu điện được dời về khu Chợ Lớn cũ, nơi đặt bưu điện quận 5 ngày nay. Công việc này không còn là “tòa nhà ngân hàng” nữa.
Tòa nhà Hành chính Chợ Lớn (trái), tọa lạc trên khu đất ngày nay là trường Đại học Y Dược TP.HCM, tòa nhà chính nhìn thẳng ra đường Jaccaréo (đường Tản Đà ngày nay). Công trình được người dân địa phương gọi là dinh xã Thái, xã trưởng hoàn toàn là người Pháp. Khi công trình bị phá bỏ, gần công trường này có Chợ Xã Tây được xây dựng từ năm 1925 và vẫn tồn tại cho đến ngày nay.
Tuệ Thành Thính đường hay chùa Bà Thiên Hậu (Nguyễn Trãi, Quận 5) Năm 1866, chùa do một nhóm người Hoa (Quảng Châu) sinh thứ 3. Họ chuyển đến Việt Nam năm 1760 và đã qua nhiều lần trùng tu. Ngôi chùa này nằm ở khu trung tâm của những người Hoa đầu tiên sau này hình thành nên Chợ Lớn.
Nhà thờ Cha Tân (đường Học Lạc, Quận 5) của nhiếp ảnh gia người Pháp Pierre Dieulefils vào đầu thế kỷ 20. Tên chính thức của nhà thờ là Saint Francisco Xavier, được xây dựng vào năm 1900 và hoàn thành sau đó hai năm. Có nơi thờ tự trong nhà thờ do Chợ Lớn xây dựng cho người Hoa theo đạo Thiên chúa. Người xây dựng là cha Pierre Aso, cũng là linh mục đầu tiên của nhà thờ. Ngài tên là Hoa Đàm A Tổ phiên âm trong Tam Ân Sư. Vì vậy, mọi người gọi là Nhà thờ Cha Tam.
Nhà hát Trung Hoa trên phố Paris (đường Phùng Hưng, Quận 5). Công trình này từ những năm 1970 đã trở thành bảo bối, nay trở thành chi cục thuế quận 5. – Góc đường Đồng Khánh-Tổng Đốc Phương (tức Trần Hưng Đạo-Châu Văn Liêm) chụp bên trái. Được tạo ra bởi Carl Mydans vào năm 1950. Lúc bấy giờ, vùng Chợ Lớn vẫn thuộc quyền lãnh đạo của chính quyền Pháp.
Cầu Bacang bắc qua kênh Hangbang là một địa chỉ quen thuộc với người dân Chợ Lớn. Ba Cang được xây dựng vào đầu thế kỷ 20, là cây cầu đi bộ đầu tiên ở Sài Gòn. Cầu dài 3 mét là vỉa hè bằng bê tông cốt thép với các vòm nhịp tạo không gian cho tàu thuyền qua lại. Đây cũng là nơi buôn bán trên sông sầm uất của vùng Chợ Lớn xưa.
Ba Cang bị sập năm 1990. Hàng cây trong ảnh nên là tiêu điểm của cây cầu cũ. Kênh Hàng Bàn hiện đã lấp 90%, trở thành đường Bãi Sậy và đường Phạm Văn Khỏe (quận 6).
Kênh Hangban dài khoảng 1.800m và từng là một tuyến đường thủy sầm uất. Dọc hai bờ sông này, dân địa phương trồng cây ngân hạnh nên gọi là Hàng Bàng.
Trong bức ảnh năm 1950, con kênh vẫn tấp nập tàu thuyền. Tác giả bức ảnh đang đứng trên cầu Palikao (nay là đường Ngô Nhân Tịnh), nhìn về phía sau chợ Bình Tây.
Khoảng năm 2000, Kênh Hangban được lấp đầy bởi các cống. Năm 2015, TP.HCM khởi động dự án khôi phục kênh để sửa chữa hệ thống thoát nước, chống ngập úng khu vực và đưa kênh trở lại “bến đáy”. Phương pháp đào kênh Hangbang giống nhau, cả hai bên đều đang trồng cây và dự kiến công trình sẽ hoàn thành trong năm nay.
Phố Triệu Quang Phục được xây dựng từ năm 1925, hiện là khu vực chuyên bán thuốc bắc. Tên tiếng Pháp của con phố là Rue de Canton và được coi là trung tâm chính của các hoạt động kinh doanh và văn hóa Trung Quốc vào đầu thế kỷ 20.
Hồ Cẩm Đào là một con kênh quan trọng trong khu phố cổ Chợ Lớn. Con đò Cạn nối con rạch Bản Năng đổ ra sông Sài Gòn là một con đường thủy quan trọngĐúng. Nhiều nhà máy đã được xây dựng ở hai bên con kênh đầy ắp người Hoa. Ảnh bên trái là ảnh chụp năm 1925, cảnh thuyền bè sống động. Ngày nay, kênh đào Touhu không còn thịnh vượng như trước nhưng nó vẫn là một tuyến đường thủy quan trọng. Sau một thời gian bị ô nhiễm, con kênh được cải tạo, làm đê bao, trồng cây xanh. Dọc kênh là đại lộ Võ Văn Kiệt nối liền cửa ngõ phía đông và phía tây thành phố.
Quỳnh Trân
Ảnh cũ: Tư liệu, Mạnh Hải / Flickr